محاسبه نفس

قسمت اوّل

آیات قرآنی و احادیث شریف نبوی و گفتار علما در مورد مراقبت و محاسبهء نفس:

خداوند متعال در قرآن می فرماید:

( یَا أَیُّهَا اْلَّذِینَ آَمَنُواْ اْتَّقُواْ اْللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ لِغَدٍ، وَاْتَّقُواْ اْللَّهَ، إِنَّ اْللَهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ)[حشر:18]

( ای مؤمنان:از خدا بترسید  و هر کس باید بنگرد که چه چیزی را برای فردا" ی قیامت خود " پیشاپیش فرستاده، از خدا  بترسید، خدا به آن چه که انجام می دهید، آگاه است       

( بَلِ اْلْإِنْسَانُ عَلَی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ )[قیامة:14]

بلکه انسان بر نفس خود بینا است" و وجودش شاهد و دلیل بر خویشتن است."

هنگامی که از پیامبر اسلام ( صلی اللّه علیه وسلّم) در مورد احسان سئوال شد؟ 

فرمودند:

"طوری خداوند را عبادت کنی مثل این که خدا را می بینی و اگر او را نمی بینی به حقیقت او تو را می بیند."

رواه مسلم

رسول اللَّه ( صلّی اللَّه علیه وسلّم) می فرماید:

" انسان زیرک کسی است که نفس خویش را پست شمارد و برای بعد مرگ عمل نماید 

و انسان احمق کسی است که از هوای نفس تبعیّت کند و از خداوند عزّوجلّ ، آرزوهای دست نیافتنی بخواهد."

رواه احمد والترمذی

حضرت عمربن خطاب( رضی اللّه عنه) می فرماید:

" خود را مورد محاسبه قرار دهید قبل از این که مورد محاسبه قرار بگیرید،

"اعمال خود را بسنجید قبل از این که اعمال شما* در قیامت* مورد سنجش قرار گیرد و خود را برای روز قیامت آماده کنید، 

که در آن روز * برای حساب و کتاب در برابر خدا* حاضر می شوید *و چه رسد به کارهای آشکارتان* چیزی از کارهای نهانیتان مخفی و پوشیده نمی ماند""

أخرجه الامام أحمد فی الزهد

 ادامه دارد... برای دیدن بیشتر مطالب به ادامه مطلب بروید...

محاسبه نفس

 قسمت دوّم

امام ابوحامد غزالی می فرماید:

"صاحبان خرد و اندیشه از زمره ی بندگانی هستند که دریافتند خداوند متعال در کمین آنان است 

و از آن ها در مورد اعمالشان، حتی از گناهانی که به اندازه ی دانه ی غباری  است و نیز آن چه که به دل خطور می کند مطالبه و باز خواست می نماید. 

و بر آن ها معلوم گشته که از این خطرها و اهوال، کسی نجات نمی یابد مگر کسانی که نفس خود را محاسبه و مراقبت می کنند و نفس سرکش خود را در تمامی حرکات  و سکنات و در

تمامی اوقات و شئونات بازخواست و حساب رسی می نمایند. 

هرکسی که نفس خویش را حساب رسی می کند قبل از این که" در قیامت" مورد محاسبه واقع شود حساب رسیش در قیامت آسان می شود، در جواب سئوالات، حاضر جواب و عاقبت و

پایان او نیکو می گردد.

ونیز" خردمندان" در حساب رسی، نفس خود را ملتزم_مراقب_

محاسبه گر_بازخواست کننده،

دوراندیش،کوشا،مجاهد،

سرزنش گر،شکیبا و نیرومند عادت داده اند.""

حسن بصری می فرماید:

کسی که از قلب خود مواظبت می کند بر نفس خویش چیره است، چون

خداوند_عزّوجلّ_نفس او را مورد حساب قرار می دهد و به حقیقت  حساب بر کسانی سهل و آسان است که در دنیا نفس خویش را مورد محاسبه قرار داده اند 

و نیز سختی و شقاوت حساب در روز قیامت بر کسانی است که اعمال خود را در دنیا بدون ارزیابی و محاسبه انجام داده باشند.

ابن قدامه می فرماید:

انسان باید در هر لحظه نفس خویش را از هوی و هوس ها و گناه های دل و اعضای بدن، مورد  محاسبه و سنجش قرار دهد.

ابن قیم جوزی می فرماید:

کسی که زندگی می کند و نفس خودش را مورد محاسبه قرار نمی دهد،

 به حقیقت در غفلت و نادانی به سر می برد.

محاسبه نفس

قسمت سوّم

( یَوْمَ لَا یَنفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ، إِلَّا مَنْ  أَتَی اْللَّهَ  بِقَلْبٍ  سَلِیمٍ )[ شعراء: 89،88]

(آن روزی که اموال، و اولاد سودی نمی رساند بلکه تنها کسی " نجات پیدا می کند" که با دل سالم به پیشگاه خدا آمده باشد.) 

به درستی خداوند متعال در قرآن کریم نسبت به مراقبت نفس و هم چنین  درک و فهم این که خداوند سبحان به تمامی حرکات و سکنات ما آگاه است دستور داده و می فرماید:

( وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مَا کُنْتُمْ وَاْللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ)

[ حدید: 4]

( و او در هر کجا که باشید، با شماست و خدا می بیند هر چیزی را که انجام می دهید)

خداوند متعال ملائکه را امر کرد که:تمامی اعمال کوچک و بزرگ را بنویسند.

و خداوند در قرآن می فرماید:

( مَا یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ[ق: 18]

( انسان هیچ سخنی را بر زبان نمی راند مگر این که فرشته ای، مراقب و آماده" برای دریافت و نگارش" آن سخن است).

و خداوند عزّوجلّ می فرماید:

( وَإِنَّ عَلَیْکُمْ لَحَافِظِینَ * کِرَاماً کَاتِبِینَ * یَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ )[ انفطار:10_11_12]

( بدون شک نگهبانانی بر شما گمارده شده اند نگهبانانی که "در پیشگاه پروردگار،  مقرّب و" محترم هستند و پیوسته " اعمال شما را" می نویسند،  می دانند هرکاری که می کنید.)

پیامبر عظیم الشأن ( صلی اللّه علیه وسلّم)  هنگامی که درباره ی احسان از ایشان سئوال شد بر این نکته تأکید ورزیده و فرمودند:

( أَنْ تَعْبُدَ اللَّهَ کَأَنَّکَ تَرَاهُ فَإِنْ لَمْ تَکُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ یَرَاکَ)[ رواه أحمد]

( طوری عبادت خدا را انجام بده مثل این که تو او را می بینی  و اگر تو او را نمی بینی به حقیقت او تو را می بیند.)

محاسبه نفس

قسمت چهارم

قبل از این که انسان اهتمام به عملی ورزد باید مراقبت نفس را انجام دهد تا عملی را انجام نداده باشد که  مخالف امر خداوند باشد 

و اساس این عمل، فرموده ی رسول اللّه ( صلی اللّه علیه وسلّم) است که:

( إِذَا هَمَمْتَ بِأَمْرٍِ فَتَدَبَّرْ عَاقِبَتَهُ فَإِنْ کَانَ خَیْراً فَأَمْضِهِ وَإِنْ کَانَ غَیّاً فَانْتَهْ عَنْهُ)[ عبادة بن الصامت]

( هنگامی که به کاری اهتمام ورزیدی در عاقبت آن بیندیش پس اگر نیکو بود آن را انجام بده و اگر گمراهی و جهالت بود از آن پرهیز کن. )

و بعد از مراقبت، مرحله محاسبه فرا می رسد و آن اینست که شخصی نفس خویش را نسبت به آن چه انجام داده است دادگاهی و دادخواست کند

تا اینکه مطمئن گردد آن چه را که انجام داده است مطابق اوامر خداوند می باشد و آن نیکو و خیر است 

و در غیر این صورت جزء امور منکرات و معاصی می باشد و آن شرّ و رذالت است و این به دلیل فرموده ی خداوند متعال است که می فرماید:

( یَا أَیُّهَا اْلَّذِینَ ءَامَنُواْ اْتَّقُواْ اْللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسَ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ...)[ حشر:18]

( ای مؤمنان:از خدا بترسید و هرکس باید بنگرد که چه چیزی را برای فردا " ی قیامت خود" پیشاپیش فرستاده است).

و نیز خداوند عزّوجلّ فرموده:( أَفَمَنْ هُوَ قَائِمٌ عَلَی کُلِّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ) [رعد:33 ]

( آیا خدایی که " همه مردمان را آفریده است و" حافظ و مراقب همه کس است، اعمال ایشان را نمی سنجد؟!)

و رسول اکرم( صلی اللّه علیه وسلّم) می فرماید:

( اَلْکَیِّسُ مَنْ دَانَ نَفْسَهُ وَعَمِلَ لِمَا بَعْدَ الْمَوْتِ )[ رواه أحمد ]

( انسان زیرک کسی است که نفس خویش را پست شمارد و برای بعد از مرگ عمل نماید.) 

و عمربن خطاب( رضی اللّه عنه) می فرماید:

( حَاسِبُوا أَنْفُسَکُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسِبُوا...) ??[ قیامة:14]

( خود را حساب برسی نمائید قبل از این که مورد محاسبه قرار گیرید.)

محاسبه نفس

قسمت پنجم

دوست عزیز؛

محاسبه نفس دارای سه مرحله اصلی است:

مرحله ی اوّل: جایگاه عمل و کردار انسان در حیات دنیوی است و خود انسان در این مرحله محاسبه کننده نفس خویش می باشد.

مرحله ی دوّم: محاسبه قبر است، و آن اوّلین منزل از منازل آخرت است.

مرحله ی سوّم: محاسبه روز رستاخیز است، روزی که فقط محاسبه و پاداش است و اصلاً عمل در آن صورت نمی گیرد.

بعد از مرحله محاسبه نفس و بحث و بررسی بر آن

نوبت ارزیابی و بعد از آن سرزنش و عناب نفس سپس نوبت تزکیه می رسد.

" مراقبت نفس_ محاسبه نفس_ ارزیابی نفس_ سرزنش نفس_ تزکیه ی نفس_ "

خداوند متعال می فرماید:

( وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا* فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا*قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَا*وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا)

[شمس:7_8_9_10]

( سوگند به نفس آدمی، و به آن که او را ساخته و پرداخته کرده است، و قوای روحی وی را تعدیل، و دستگاه های جسمی او را تنظیم نموده است 

" سپس بدو گناه و تقوا را الهام کرده است" و چاه و راه و حسن و قبح را توسط عقل و وحی به او نشان داده است" ، 

" قسم به همه این ها کسی رستگار و کامیاب می گردد که نفس خویش را به انجام طاعت و عبادت و ترک معاصی و منهیات" پاکیزه دارد و بپیراید" و آن را با آشکار ساختن هویت انسانی رشد دهد و بالا برد" 

و کسی نومید و ناکام می گردد که نفس خویشتن" و فضایل و مزایای انسانیّت خود را در میان کفر و شرک و معصیت، پنهان بدارد و بپوشاند و" از معاصی" بیالاید.)

و به همین دلیل از اساسی ترین تربیت روحی و روانی در اسلام،

تربیت نفس بشری_ از ابتدای پیدایش آن_ بر مراقبت از دستورات و اوامر خداوند و محاسبه ی ذاتی و درونی است.

تا انسان راه مستقیمی را بیابد که خداوند برای او قرارداده و رسول خدا ( صلی اللّه علیه وسلّم)انسان را به سوی آن راهنمایی کرده است.

و این روش تربیتی برای هر انسان مسلمان از کوچک تا بزرگ لازم و ضروری است تا این که به سوی خدا بازگردد" و دنیای فانی را ترک کند".

ونیز پیامبر خدا(صلی اللّه علیه وسلّم ) و صحابه کرام و تابعین آن ها تا روز قیامت این راه را ادامه داده و می دهند.

محاسبه نفس 

قسمت ششم

نفس انسان گاهی اوقات به بعضی از امراض مبتلا می گردد،

به طوری که بعضی از مردم از عدم احساس لذّت در عبادت و عدم تأثیر قرآن بر آن ها

 و کمبود خشوع و خضوع در نماز و احساس سنگ دلی و سستی در کارهای نیک، 

دوست داشتن به تظاهر و مباهات کردن، و تعلق قلب به دنیا و حبّ دنیا، زیادت طلبی مال، بخیل بودن نسبت به فقراء و مساکین شکایت می کنند.

و در رنج و ناراحتی به سر می برند و چه بساکه  در ورطه ی معاصی بیافتند و مرتکب گناه شوند.

این نفس ها و قلب های مریض نیازمندِ معالجه روحی و روانی مانند:

ذکرخدا، دعا،قرائت قرآن،

اقامه نماز،طلب استغفار و توبه، زیارت قبور،

و یاد مرگ و قبر و حشر 

و هم نشینی با بندگان صالح خدا، که سالکان راه اویند و فقط او را می طلبند، می باشند.

انسان مسلمان به دلیل اهمیّت ویژه، و تأثیر مثبتی که مراقبت و محاسبه و ارزیابی و تزکیه نفس در زندگی شخصی و خانواده و اجتماع و حکومت و امّت اسلامی دارد شدیداً نیازمند راهنمایی و کمک است،

??علی الخصوص در عصر حاضر که همه چیز آشفته و در هم آمیخته است و مادیات بر معنویات طغیان نموده و قلب ها سنگ و سیاه شده 

و یاد خدا را فراموش کرده اند، و انسان فراموش کرده است که عمر او هر چند هم که طولانی باشد باز هم روزی در مقابل خداوند عزّوجلّ قرار می گیرد و نسبت به کارهای انجام داده اش

از بزرگ گرفته تا اعمالی که به اندازه ی دانه ی خردل در این دنیا انجام داده باشد محاسبه و مورد ارزیابی قرار می گیرد.

محاسبه نفس

قسمت هفتم

مصداق قول خداوند:

( وَوُضِعَ اْلْکِتَابُ فَتَرَی اْلْمُجْرِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا فِیهِ وَیَقُولُونَ یَاوَیْلَتَنَا مَالِ هَذَا اْلْکِتَابِ لَا یُغَادِرُ صَغِیرَةً وَلَا کَبِیرَةً إِلَّا أَحْصَاهَا وَوَجَدُواْ مَا عَمِلُواْ حَاضِراً وَلَا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً)

[ کهف:49]

( وکتاب" اعمال هرکسی در دستش" نهاده می شود " و مؤمنان از دیدن آن چه در آن است شادان و خندان می گردند

" و بزهکاران " کفر پیشینه" را می بینی که از دیدن آن چه در آن است، ترسان و لرزان می شوند و می گویند:

ای وای بر ما! این چه کتابی است که هیچ عملِ کوچک و بزرگی را رها نکرده است و همه را برشمرده و " به ثبت و ضبط آن مبادرت ورزیده است

 و بدینوسیله" آن چه را که کرده اند حاضر و آماده می بینند و پروردگار تو بر کسی ظلم نمی کند" چرا که پاداش یا کیفر، محصول اعمال خود مردمان است").

و انسان طغیان گر فاسق و ظالم آرزو می نماید که به زندگی دنیا برگردد تا این که عمل صالح انجام دهد و خداوند این را در قرآن کریم بیان نموده و می فرماید:

( حَتَّی إِذَا جَآءَ أَحَدَهُمُ اْلْمَوْتُ قَالَ رَبِّ اْرْجِعُونِ )

[ قیامة:14]

( "کافران به راه غلط خود ادامه می دهند" و زمانی که مرگ یکی از آنان فرا می رسد می گوید:

پروردگارا ! مرا " به دنیا" بازگردان تا این که کار شایسته ای بکنم و فرصت هایی را که از دست داده ام جبران نمایم.)

محاسبه نفس

قسمت هشتم

نفس چیست؟

خصوصیّت نفس و انواع و کیفیّت تزکیه آن

"مقدّمه؛

نفس بشری واژه ایست که صدها بار در قرآن کریم و سنّت شریف نبوی وارد شده و برحسب جایگاه هایی که در آن به کار رفته، دارای معانی مختلفی می باشد.

بعضی مواقع منظور از آن انسان مخلوق و آفریده شده است 

و گاهی اوقات مقصود از آن روح یا عقل معنوی است که به ذات الهی اطلاق می شود 

و نیز در بعضی از جاها مقصود از آن قلب می باشد.

روان شناسان، نفس را از جهت خصوصیّت آن و بر اساس آن چه که در قرآن کریم وارد شده است به سه نوع اساسی تقسیم بندی می کنند که عبارتند از:

نفس امّاره،

نفس لوّامه،

و نفس مطمئنّه.

همان طوری که خصوصیّت آن ها را به صورت مجزا شرح داده اند،

چگونگی امکان اصلاح، ارزیابی و تزکیه آن را نیز بیان کرده اند.

در این بحث معنی نفس بشری و خصوصیت و انواع و چگونگی تزکیه آن را بیان می کنیم، تا این که برای انسانِ آفریده شده مشخّص و آشکار گردد که جزء کدام یک از این سه نفس است

و چگونه امکان تزکیه نفس برای انسان فراهم می شود

و چگونه با این نفس ها در زمینه دعوت به سوی خداوند _سبحانه و تعالی_ برخورد شود...

محاسبه نفس

قسمت نهم

 معنی نفس در پرتو قرآن کریم و سنّت:

نفس

اللَّه( تبارک و تعالی) در قرآن به ما آموزانده است که سه نوع نفس وجود دارد:

اوّلین نوع:نفس " أمّاره بِالْسُّوء" ( دستور دهنده به بدی) است.

سخنان علما در رابطه با نفس امّاره به سوء بسیار دردناک می باشد.

این نفس قرارگاه و پناه گاه شرّ و بدی در بدن می باشد،

محل زشتی ها و پستی ها.

اللّه تعالی، نفسی را توصیف می نماید که سخن می گوید:

( وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ الْنَّفْسَ لَأمَّارَةٌ بِالْسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّی)

( من نفس خود را تبرئه نمی کنم، چرا که نفس به بدی ها و نابه کاری ها می خواند، مگر نفس کسی که پروردگارم بدو رحم نماید.) 

{ یوسف/53}.

دوّمین نوع:نفس " لَوّّامة"   ( ملامت گر ) است.

این همان نفسی است که صاحبش را ملامت و سرزنش می کند،

 یعنی اگر صاحب این نفس مرتکب زشتی و پستی شود، این نفس او را توبیخ کرده و پشیمان می شود و احساس پشیمانی و کوتاهی در حقّ اللّه تعالی می نماید،

اللّه( تبارک و تعالی ) درباره ی این نفس می فرماید:

( لَآ أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیَامَةِ* وَلَآ أُقْسِمُ بِاْلنَّفْسِ اْللَّوَّامِةِ* 

( قسم به روز قیامت! و سوگند به نفس سرزنش گر! )

{ قیامت/1_2}.

در این جا با مسأله ای در خور تفکّر مواجه می شویم. این آیه در سوره ی قیامت است

گویی وقتی اللّه تعالی در رابطه با قیامت با ما سخن می گوید، میان نفس لوّامه و قیامت  ارتباط برقرار می سازد.

سوره ی قیامت از اوّلین آیه تا آخرین آیه درباره ی قیامت صحبت می کند و در همین اثنا نفس را از درون به لرزه در می آورد.

اندکی تأمل کن:

( لَآ أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیَامَةِ* وَلَآ أُقْسِمُ بِاْلنَّفْسِ اْللَّوَّامِةِ* أَیَحْسَبُ اْلْإِنْسَانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظَامَةُ )

( قسم به روز قیامت! و سوگند به نفس سرزنش گر! آیا انسان می پندارد که ما استخوان های او را گرد نخواهیم آورد؟)  

{ قیامت/3_2_1}

محاسبه نفس

قسمت دهم

دوست عزیز:

آیات را دنبال کن که در رابطه با روز قیامت سخن می گوید:

( فَإِذَا بَرِقَ الْبَصَرُ* وَخَسَفَ الْقَمَرُ* وَجُمِعَ الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ)

( هنگامی که چشم ها سراسیمه و آشفته شود. و ماه بی نور گردد. و خورشید و ماه گردآوری گردند.)

{ قیامت/9_8_7}

 تا این فرمایش پروردگار:

( أَیَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَنْ یُتْرَکَ سُدًی)  

( آیا انسان می پندارد که بیهوده به حال خود رها می شود؟){ قیامت/36}

 تمامی سوره، درباره ی قیامت و نفس لوّامه سخن می گوید،

به همین جهت می بینی که بسیاری از مردم تحت تأثیر آن قرار گرفته و آن را حفظ می کنند.

جهت برقراری ارتباط میان نفس لوّامه با روز قیامت، سوره با همین عنوان آغاز می گردد:

( لَآَ أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیَامَةِ* وَلَآَ أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ)

{ قیامة/2_1}

( قسم به روز قیامت! و سوگند به نفس سرزنش گر!)   

ذات حق _تبارک و تعالی_ به هر دو قسم یاد می کند:

روز قیامت و نفس لوّامه.

به همین خاطر نفس لوّامه همواره نیازمندِ به خاطر آوردن آخرت است.

کسی که می خواهد نفس لوّامه داشته باشد، 

باید همواره آن را به یاد آخرت بیندازد و کسی که می خواهد نفسش همواره بترسد و در روز قیامت آماده ی ملاقات با اللّه( عزّوجلّ) باشد،آن را نفس ملامت کننده نگاه دارد،

اگر نفسش او را به خاطر گناهان توبیخ و سرزنش نمود، 

به یاد روز قیامت می افتد و اگر به یاد قیامت بیفتد، نفسش لوّامه و ملامت کننده می گردد. ??هر دو  به صورت مستقیم در یک دیگر تأثیر می گذارند.